سر تعظیم فرود بیاورید که اینجا «دولتخانه مبارکه نقش جهان»، «درگاه بلند»، «عالی قاپو»، مقر حکمرانی شاه مقتدر صفوی در مرکز اصفهان است. عمارتی که جلوتر از سایر بناهای میدان و رفیعتر از باقی آنها، نشان دهنده اقتدار حکومت صفوی است.
برای این بنا وجوه تسمیه متفاوتی را با توجه به دو تلفظ «عالی قاپو» و «علی قاپو» ذکر کرده‌اند. قاپو یا قاپی در زبان ترکی به معنی در بوده و عالی قاپو یعنی در عالی، که همچون باب عالی عثمانی، مورد احترام بوده است، به طوری که گفته می‌شود، شاه عباس در هنگام عبور از آن پیاده وارد عمارت می‌شده است. وجه تسمیه «علی قاپو» نیز به قرار دادن در منسوب به حرم قدیمی علی ابن ابیطاب، امام اول شیعیان، مربوط می شود که این در تا سال‌ها پیش نیز مورد احترام بوده است. کتیبه بالای سردر ورودی با عنوان «انا مدینه العلم و علی بابها » نیز به همین موضوع اشاره داشته است.
به نظر می‌رسد، این کاخ دروازه مرکزی و مدخل قصرهای مختلف صفوی است که در محدوده نقش جهان بنا شده‌اند. در واقع این کاخ مجموعه میدان نقش جهان را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکيب خانه، جبه خانه، تالار تيموری، تالار طويله، تالار سرپوشيده و کاخ چهلستون و سایر عمارات مرتبط می‌کرده است که شاه صفوی میهمانان خود از شهرها و کشورهای مختلف را در این عمارت به حضور می‌پذیرفته.
بنایی نظاره گر بر شکوه یک قرن
ساخت این بنای باشکوه، بنا به گفتار برخی اسناد تاریخی بر فراز کاخی از عهد تیموریان و در سال 973 هجری شمسی با دستور شاه عباس اول آغاز شد که تکمیل مرحله اول آن 5 سال به طول انجامید. بنای اولیه، ساختمانی ساده داشته است و تکمیل آن تا وضعیت امروز در زمان جانشینان شاه عباس اول به ویژه شاه‌عباس دوم و شاه سلیمان بین 70 تا 100 سال و طی 5 مرحله به طول انجامیده است. حتی کتیبه‌ای به خط نستعلیق از زمان شاه سلطان حسین ، نشان میدهد که تزئینات طبقه سوم در زمان آخرین پادشاه صفوی اضافه یا مرمت شده است.
عمارت شکوهِ رنگ و موسیقی
این بنا در ابتدا تنها به عنوان ورودی سایر بناها و مجموعه کاخهای سلطنتی همچون مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکيب خانه، جبه خانه، تالار تيموری، تالار طويله، تالار سرپوشيده و کاخ چهلستون و سایر عمارات حکومتی دیگر و به صورتی ساده ساخته شده است. در مرحله بعدی با توجه به گسترش پایتخت صفوی و افزایش جمعیت آن از یک سو و اهمیت جلوه دادن اقتدار حکومتی و مقر آن، گسترش بنا و اضافه شدن طبقات فوقانی سوم و چهارم و نیم طبقه پنجم انجام گرفت. تکمیل ساختمان برجی شکل کاخ با اضافه کردن اعجاز معماری صفوی یعنی آخرین طبقه این بنای باشکوه، که معروف به سالن موسیقی است، در مرحله بعدی انجام پذیرفت. بعدها جهت افزایش طول کاخ، ایوانی به سمت میدان نقش جهان افزوده شد و با تعبیه ۱۸ ستون به این ایوان علاوه بر ایجاد پله‌های شاهی، ساخت و تکمیل سیستم آبرسانی بنا جهت انتقال آب به طبقات انجام گرفت و خصوصا حوض مسی داخل ایوان، زیبای خیره کننده‌ای را به نمای بیرونی کاخ افزود.
فضای خارجی بنا شامل آجرهای به کار رفته در لچک‌ها، یعنی قسمت‌های هلالی در بالای هر ورودی، بوده و بوسیله کاشی هفت رنگ و تزئینات و خطوط اسلیمی پوشیده شده است.
در فضای داخلی کاخ، مینیاتورهای پرداخته به دست یگانه عصر صفوی، استاد رضا عباسی، و نیز گچبریهای منحصر به فرد اتاق موسیقی چشم‌ها را خیره می سازد. نقش‌ها شامل گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال وحوش و طیور و گچبریهای زیبای طبقه آخر که به شکل انواع جام و صراحی در طاق‌ها و دیوارها تعبیه‌شده‌اند، از تزئینات دیدنی این بنای تاریخی به شمار می‌روند. هدف از ساخت و پرداخت اشکال گچبری این قسمت از بنا، یعنی "طاق صوت" صرفا برای زیبا سازی نبوده است بلکه علاوه بر به رخ کشیدن توانمندی هنرمند سازنده، کاربرد آن بهسازی صدای حاصل از ترنم موسیقی و صدای طبیعی در گوش شنوندگان بوده است.
در کف راه پله های سه گانه و مارپیچ کاخ نیز کاشیهای مزین به نقوش زیبا به چشم می خورد. زیبایی این نقوش به گونه‌ای است که شاید دلتان به عنوان بازدید کننده از این کاخ، برای لحظه‌ای بلرزد که مبادا پا بر روی این طرحها و رنگهای زیبا بگذارید. بر روی دیوارهای داخلی کاخ نیز نقاشی‌های متعددی با سبک‌های ایرانی و اروپایی دیده می‌شود که رقابت سلطان صفوی با دربار عثمانی را به شما گوشزد می‌کند.
معماری اقتدار و زیبایی
در مورد معماران این شاهکار عصر صفوی مستندی در دست نیست، اما ذکاوت مهندسی و هنر معماری یکی از دو معمار مشهور مساجد جامع عباسی و شیخ لطف الله، یعنی استاد علی اکبر اصفهانی یا استاد محمدرضا ابن استاد حسین بنای اصفهانی، در این بنا مشهود است.
بنای 48 متری عالی قاپو، با توجه به تکمیل مستمر آن طی دهه‌ها، در هر سو نمایی متفاوت را به شما نشان میدهد، به طوری که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف به عنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه خواهید دید.
آستانه کاخ از جنس مرمر بوده و پس از ورود به تالار ورودی طبقه همکف وارد می‌شوید. این فضا دارای گنبدی رفیع و زیبای 11 متری بوده و شامل حدود 64 متر مربع است. در بدو ورود به تالار اگر افرادی را رو به کنجهای آن و در حال پچ پچ دید تعجب نکنید، چرا که این تالار آکوستیک بوده و در صورت ادای کلمه‌ای در هر کنج، آن کلمه را در کنج متقارن به صورتی شفاف‌تر خواهید شنید.
مسیر رسیدن به طبقات بالا سه دستگاه پله شامل دو مسیر به‌صورت مارپیچ وقرینه در قسمت غربی و یک دستگاه پله یکسره پلکانی به شکل زیگزاگی و چند پله و اتاق بین راهی است که معروف به پله‌های شاهی و به منظور تشریفات ساخته شده‌است. این 94 پله شما را به طبقه آخر می رساند. در صورت خستگی می توانید در هر طبقه از مسیر پله خارج شده و در بالکنهای غرب هر طبقه توقف کنید. عبور از این پله ها احتمالا این سوال را برایتان پیش خواهد آمرد که چرا فضای عبور اینقدر باریک است. یکی از پاسخ‌های احتمالی این است که برای عبور نفرات کمتر به سمت بالا در حمله های احتمالی فضا تعمدا تنگ ساخته شده است. همانطور که گفته شد کف پله‌های ساختمان پوشیده از کاشیهای منقش و رنگارنگ است که یقینا تماشای آنها سرعت بالا رفتن شما را کند خواهد کرد.
با رسیدن به ایوان کاخ، 18 ستون چوبی به ارتفاع 10 متر که آینه کارسی شده‌اند را خواهید دید. در وسط فضای این تالار 480 متری حوضی مسین 35 متر مربعی و به عمق 60 سانتی متر را خواهید دید که در گذشته فوارهای در آن بوده است.
فضای تالار موسیقی 63 متر مربعی کاخ که بخش مرکزی آن به شکل چلیپا طراحی شده نیز از شگفتی های معماری و هنر است. فضاهای میان تهیِ داخل مقرنس‌ها به اشکالی گوناگون شامل ظروف مختلف و به شکل نیمرخ ساخته شده از گچ علاوه بر تزئین حالت آکوستیک مورد نیاز تالار موسیقی را ایجاد کرده است. نقاش و سیاح معروف انگلیسی دهه 1300 خورشیدی یعنی فرد ریچاردز این تورفتگی‌های زیبا را به پازل متناسب چیده شده تشبیه می‌کند.
