موزه باستان شناسی زنجان در ساختمانی مشهور به «عمارت ذوالفقاری» و در مرکز شهر زنجان و در ضلع شمالی «سبزه میدان» در محلهای به نام «دالان آلتی» قرار دارد.
عمارت ذوالفقاری پیشتر منزل حاکم زنجان بوده است که بعدها به موزه باستان شناسی زنجان تغییر کاربری داده شد. این عمارت اعیانی از بخشهای گوناگونی شامل اندرونی و بیرونی تشکیل شده بود.
ناگفته نماند از این خانه تاریخی در حال حاضر فقط عمارت بیرونی آن باقی مانده که به نام مالک آن، «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف شده است. گفته میشود این خانه را «سردار اسعدالدوله»، پدر محمود خان دراواخر حکومت قاجار ساخت و بعد از مرگ او، محمودخان در آن اقامت داشت. در دهههای پیشین این منطقه از زنجان محله اعیان‌نشین به حساب میآمده است و سران شهری هرکدام در آن عمارتی داشتند.
با پیروزی انقلاب اسلامی، مالکیت خانه ذوالفقاری در اختیار سازمانهای گوناگون قرار گرفت تا اینکه با قرار گرفتن آن در فهرست آثار ملی، توجه بیش از پیش به آن شد و جلوی تخریب آن را گرفتند.
در سال ۱۳۷۹ خورشیدی بود که اداره کل میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به مرمت و تغییر کاربری عمارت ذوالفقاری گرفت و طی چندین مرحله عملیات مرمت و با انتقال آثار به‌دست آمده از معدن نمک «چِهرآباد» در سال ۱۳۸۶ خورشیدی، موزه موقت مردان نمکی در این مکان به نمایش درآمد و در سال ۱۳۸۸خورشیدی، اولین موزه باستان شناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح شد.
سازه بنا و نمای آن تا حدودی حفظ شده است و به باور کارشناسان، بسیار شبیه به بناهای اواخر دوره قاجار است که از سبک گوتیک اروپایی الهام گرفته شده است. سقف بنا شیروانی است و نورگیر زیبایی به سبک «کلاه فرنگی» دارد.
از جمله پرآوازه ترین اشیای موجود در این موزه، پیکر مردان نمکی است که سه مورد از آنها در این موزه نگهداری میشود. ناگفته نماند که یکی از مردان نمکی هم امروزه در موزه ایران باستان در تهران نگهداری میشود.
بخش اسلامي موزه
در اين بخش آثار به دست آمده از دوران اسلامي به نمايش گذاشته شده. پي‌سوزها و شيشه‌ها از جمله مهم‌ترين اشياي اين دوره هستند. شيشه‌ها به دليل تكنيك‌هاي خاص طراحي و نمايش تكنولوژي ساخت، بسيار جالب توجه و حائز اهميت مي‌باشند. شيشه‌هاي دوران اسلامي اغلب شامل ظروف كوچك مثل عطردان و محفظه‌هاي نگهداري دارو و مايعات مي‌باشند.
سرديس ايلخاني:
در بين آثار تاريخي، چهره سنگي بزرگ به شكل انسان از معبد داش‌كسن توجه هر بيننده‌اي را به خود جلب مي‌كند. در مورد پيشينه اين اثر احتمال مي‌رود با توجه به بودايي بودن معبد و تمايل پادشاهان ايلخاني به نگهداري پيكره‌اي از بودا در معابد، سرديس يكي از حكمرانان ايلخاني بوده و يا اين‌كه يك اثر اهدايي به معبد باشد. برخي محققين نيز بر اين باورند كه اين نقش برجسته احتمالاً متعلق به چهره مهر باشد.
مردان نمكي :
موميايي‌هاي شش‌گانه معدن نمك زنجان و ميراث ماندگار جهاني كه حاصل همكاري بي‌نظير طبيعت با تاريخ است در عمارت تاريخي ذوالفقاري در معرض ديد گردشگران قرار گرفته‌اند.
بخش بافته‌ها (پارچه‌ها):
اين بخش شامل كمياب‌ترين آثار دوره هخامنشي و ساساني است. اين موزه تنها مكاني است كه بافته‌اي از دوران هخامنشي دارد. تنوع بافت، رنگ، طرح، نقش و جنس اين پارچه‌ها نشان از ظرافت و دقت آميخته با هنر در صنعت نساجي ايران باستان دارد. نمونه بارز اين ظرافت را در كمربند مرد نمكي شماره 3 مي‌توان ديد.
