نظامی گنجوی

نظامی‌گنجوی شاعر بلندآوازه‌ی اواخر سده‌ی ششم و اوایل سده‌ی هفتم هجری قمری است. او در خانواده‌ای معمولی در شهر گنجه (جمهوری آذربایجان فعلی) متولد شد. پدر و مادرش او را الیاس نام نهادند ولی به‌عنوان نظامی‌گنجوی در تاریخ جاودانه ماند.

آثار خلاقه‌ی او با‌توجه به‌حجم و گسترش و تاثیر آن، محدود به مرزهای زمان و مکان مشخصی نمی‌شود. دوران نظامی را در واقع باید دوران تجدید حیات در سرزمین او دانست. از آثار نظامی پیداست که مکتب دیده بوده و به علوم روزگار خود مانند منطق، پزشکی، حقوق، تاریخ، فلسفه، علوم الهی و ستاره شناسی تسلط داشته است. از جوانی به شاعری علاقه داشت و بر اثر استعداد و کلام شیوای خود توجه همگان را برانگیخت. او مانند بسیاری از ادیبان دیگر معاصر خود به زبان شعر گفته‌هایش را بیان می‌کرد موضوعات اشعارش وسیع بود و به‌وقایع و داستانهایی از تیسفون، یونان، هندوستان و چین باستان یا بسیاری از کشورهای دیگر مربوط می‌شد. هر اثر نظامی، نظمی ادبی-جامعه‌شناسی و ادبی-روانشناسی در خود نهفته دارد. در این اشعار انسان بدون در نظر گرفتن وابستگی‌های طبقاتی شخصیت می‌یابد. مسائل انساندوستی در اشعار او جنبه‌های فلسفی جدیدی به‌خود می‌گیرد.

هنر نظامی آئینه زمان اوست. شاعر بر همه معایب اجتماعی و روانی جامعه زمان خود می‌تازد و این کار را با مطرح کردن تاریخ قدیم و یا با بهره‌گیری از قوه‌ی تخیل خود انجام می‌دهد. زن در آثار نظامی نیز مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد. در قرون وسطی اروپا که مصادف با دوران زندگی نظامی نیز هست زن، منبع و سود به‌شمار می‌آمد و زنان را به‌عنوان هدایا می‌فرستادند. اما نظامی از لیلی و عشقش به مجنون می‌گوید از شیرین و فرهاد به‌عقیده‌ی او زن در‌صورت لزوم می‌تواند سوار بر اسب شود و مانند شخصیت نوشابه در منظومه‌ی شرفنامه‌اش شانه به شانه‌ی مردان حتی در صحنه‌ی نبرد بجنگد "چو دانست نوشابه کان تند شیر/ هراسان شد از تندی آمد بزیر/ بدو گفت کای خسرو کامکار/ بسی بازی آرد چنین روزگار/ منم شیر زن گر تویی شیر مرد/ چه ماده چه نر شیر وقت نبرد/ چو بر جوشم از خشم چون تند میغ/ در آب آتش انگیزم از دود تیغ" در دنیای نظامی زن می‌تواند کارهای خارق-العاده عرضه کند و دارای استعداد‌های سرشار باشد.

از جمله آثاری که از نظامی برای ما به‌یادگار مانده می‌توان به مخزن‌الاسرار، خسرو‌شیرین، لیلی‌ و مجنون، هفت پیکر و اسکندر‌نامه که شامل دو بخش شرفنامه و اقبال‌نامه است اشاره کرد. نظامی گنجوی در حدود سال‌های 602 تا 612 در شهر گنجه درگذشت.