مسجد جمعه اردبیل

مسجد جمعه اردبیل که در بعضی منابع با عنوان مسجد جامع نیز از آن نام برده شده است، بازمانده مجموعه بزرگی است که در دوره‎های مختلف تاریخی شکل گرفته است. اما اوج سازندگی در مجموعه مسجد جمعه اردبیل به دوره سلجوقیان باز می‎گردد. هرچند پیشینه پرستشگاهی این مکان به دوران پیش از اسلام می‌رسد که کاربری آتشکده داشته است و قدمت آن به اشکانیان نسبت داده می‌شود.

حیاط به اضافه طاق باشکوه مسجد و همچنین ایوان آن طی حمله مغول‎ها ویران شده و تنها بخش‎هایی از مسجد برای دوره‎های بعد به یادگار مانده است که شامل گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ است. منار استوانه‌ای شکل آجری این مسجد از یادگارهای دوره حکومت سلجوقیان است.

از آن‎جایی که ساخت مسجد جامع اردبیل به پیش از دوره سلجوقی باز می‎گردد، نقشه یا پلان آن هم به شیوه رایج دوره سلجوقی، چهار ایوانی نیست. در زیر گنبدخانه، راهروها و دهلیزهایی قرار دارد که با محاسبات دقیق، عبور و مرور مردم را تسهیل می‎کرده و هنگام برگزاری مراسم مذهبی نیز به کار می‎آمده است. این راهروها به صورت چهارراهی متقاطع به چشم می‎خورند که بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی حدود 2 ‎متر است.  

فضای اصلی مسجد مربع‎شکل است که با قطاربندی‎ها و کاشی‌کاری معرق تزئین شده است. در هر یک از گوشه‌های تالار نیز سه‌کنج‎هایی با لچک‎های بزرگ قرار دارد که هریک دارای روزنه‎های مستطیل‌شکل هستند و برای ورود نور و روشن شدن محوطه محراب مورد استفاده قرار می‎گیرد.

 تیرپوش‎های چوبی مسجد از جمله بخش‎های جالب توجه این سازه به‎شمار می‎روند. این تیرپوش‎ها در ابعاد ۱۵ متر روی ۹ ستون چوبی قرار گرفته و تمامی آن‎ها بر پایه‌های سنگی استوار شده‌اند. در قسمت ورودی چوبی که با میخ‌های آهنی برجسته دیده می‌شود، کتیبه‎ای در بالای آن قرار دارد.

بخش دیگر بنا، مسجد قدیم است که از ۴ تاق به اضافه یک گنبد تشکیل شده است. سازه بنا آجری است و کاشی‌کاری در آن بسیار کم دیده می‎شود.

در قسمت غرب و شرق گنبدخانه مسجد جمعه، در هر طرف سه طاق‌نما قرار دارد که در میان هر یک از طاق‌نماها راهروهای باریکی به منظور گذر به قسمت‌های مختلف از جمله نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می‌کند. ایوان کنار گنبدخانه هم‌ از جمله بخش‎هایی است که مورد استفاده اهالی محل قرار می‌گیرد. این ایوان با همان راهرو‌ها از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود.

اگر به تاریخ و تماشای بناهای قدیمی جامانده در دل تاریخ علاقمند هستید، در سفر به اردبیل حتما به مسجد جمعه آن سر بزنید.