مسجد جامع گناباد
گنابادگناباد شهر قناتهای کهن است و قنات قصبه یکی از آثار ثبت جهانی ایران در فهرست یونسکو، در این شهر واقع شده است اما قناتها تنها میراث به جای مانده از نیاکان در این شهر نیستند.
مسجد جامع گناباد از یادگارهای دوره خوارزمشاهیان از پس دوران و پشت سر گذاشتن زمینلرزههای شدید، خم به ابرو نیاورده است. تاریخ ساخت مسجد جامع گناباد براساس کتیبه آن، سال ۶۰۹ هجری قمری برابر با ۱۲۱۲ میلادی است یعنی بیش از هشتصد سال پیش.
از ویژگیهای شاخص مسجد جامع گناباد کتیبههای به خط کوفی است که با آجرکاری زیبا و چشمنواز در اطراف ایوان قبله، به اجرا درآمده است. وجه تمایز دیگر این مسجد، سبک دو ایوانی آن است که مربوط به اوایل قرن هفتم هجری می‌شود و از بقیه نمونههای موجود در ایران سالم‌تر است.
بنا بر بررسیهای علمی انجام شده بر روی کف مسجد جامع، لایه‌های کف ماسه‌ای است و در لابهلای این لایه، بخشهایی از سازههای کهنتر یافت شده است که قدمت آنها را تا حدود قرن سوم هجری قمری تخمین زدهاند. این سازههای کهن که مصالح آنها بیشتر از خشت و گل بوده است، بر اثر ریزش ماسه‌ای مدفون شده و مسجد جدید بر روی آن ساخته شده است. پس از خوارزمشاهیان، در دوره ایلخانی نیز قسمتهایی به مسجد افزوده شد.
بخشهای گوناگون این مسجد جامع شامل سردر تزئینی، صحن یا میان‌سرا، ایوان‌های شمالی و جنوبی، رواق و سه شبستان ستون‌دار است. ایوان اصلی که به سمت قبله قرار دارد، در سمت جنوبی صحن واقع شده و دارای چهار طاق گهواره عرضی و چهار قوس است. این بخش دارای تزئیناتی آجری شامل دو قطارپیچ، نوارهای اسلیمی و یک حاشیه کتیبه قرآنی به خط بنایی است. این کتیبه همان جایی است که میتوان تاریخ ساخت بنا را در آن دید.
همچنین سردر ورودی ضلع شمال شرقی بنا با طاق جناغی و کناره گچبری به نقشهای پرندگان در میان گل و برگ آراسته که بر روی لایهای از گچ ایجاد شده است. این اثر با شماره ۳۲۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
