به پارسی باستان «هگَمَتانَه»، به پهلوی «هَمَتان»، به فارسی نو «همدان» و به یونانی باستان «اِکباتانا» نامیده شده است. تاریخ این ابرشهر باستانی ایران به پیش از 3 هزار سال پیش باز میگردد. هگمتانه نخستین پایتختِ نخستین پادشاهی آریایی در سال 708 پیش از میلاد، شاهنشاهی مادها به پادشاهی دیاکو و نیز پایتخت تابستانی شاهنشاهی هخامنشی است. نام هگمتانه در دیوارنوشته داریوش بزرگ و نیز سنگنوشته هِرکول در بیستون حجاری شده است.
سايت باستاني هگمتانه با وسعتي قريب به 40 هكتار در دل بافت قديمي شهر همدان واقع شده است .اين اثر باستاني با توجه به اشارات تاريخي وبرداشتهاي اوليه محققين علوم تاريخ وباستان شناسي به عنوان هگمتاه باستاني ودر برگيرنده كاخها وآثار دوره ماد وهخامنشي معرفي شده است .عمليات آزاد سازي اين اثر مهم باستاني از خانه هاي مسكوني وتجاري كه برروي آن واقع شده بود از سالهاي 1347 و48 آغاز وتاسالهاي 52و53 حدود 15هكتار آن بعنوان فاز اول خريداري وتملك گرديد وكاوشهاي باستان شناسي از سال 1362 توسط كارشناسان مجرب سازمان ميراث فرهنگي آغاز وتاكنون 11فصل آن انجام شده است .ماحصل كاوشهاي علمي انجام شده پيدايش شهري باستاني وگسترده است ،ساخت وسازهاي اين شهر باستاني عبارتست از معابري به فاصله هاي مساوي وموازي يكديگر كه درحد فاصل آنها واحدهاي ساختماني كاملاً مشابه وقرينه يكديگر احداث شده است .اين مجموعه را حصاري با قطري در حدود 10متر كه در فواصل كاوشها ولزوم ادامه كاوشها به منظور پي بردن به وسعت وديگر تاسيسات اين شهر باستاني وشناخت ماهيت وتاريخ آن مجموعه اي بي نظير وجذاب را در دل شهر همدان بوجود آورده وبصورت گسترده اي مورد استقبال وبازديد گردشگران ايراني وخارجي است .
تپه هگمتانه به بلندای 20 متردر دامنه های شرقی زاگرس در میانه شهر همدان جای دارد. چنان که هرودوت یکی از مورخان برجسته دنیا نوشته است این شهر 7 دیوار به 7 رنگ داشته است. تاریخنویسان یونانی و رومی پس از هرودوت نوشته اند دیاکو 7 دژ تودرتو در هگمتانه ساخت که ارگ شاهی هفتمین و در میانه آنها بود.
در گذار 14 فصل کاوش باستانشناسی در طول بیش از 100 سال، از هگمتانه یادگارهای باستانی گوناگونی به دست آمده است، مانند سنگنگارههای زرین از شاهان آریارمنه و آرشام و داریوش دوم و اردشیر دوم، شالیستون و پایه ستون سنگی از اردشیر دوم، باروی هگمتانه به بلندای 9 متر و ضخامت 9 متر و بلندای 8 متر، 2 برج بزرگ، تکوک زرین بز کوهی، کوزه سیمین، جام سیمین، سکههای مفرغی، پیکرک انسانی گِلی پخته از دوران شاهنشاهی اشکانی، خرده سفال کتیبهدار با نوشتار پهلوی، 90 هزار قطعه سفال از آوندهای نگارین و لعابدار و کیلینکی، خشت فرشی، خشت دیواری، خشت گچاندود، سنگ فرش، تنبوشههای آبرسانی، دهلیزهای آبرسانی به ستبرای بیش از 5 متر.
هگمتانه که از سال 1310 خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران جای گرفته است، امروز شاهد کوششهایی برای ثبت در میراث جهانی یونسکو است.