یکی از عجیب ترین موزه های شهر تهران، موزه عبرت است که در ابتدای خیابان فردوسی واقع شده است؛ موزهای که هنوز هم با قدم زدن در آن میتوان رنج و اندوه زندانیانش را احساس کرد و فضای غم آلود آن با گذشت اینهمه سال هنوز باقی مانده است. این موزه در واقع مخوف ترین شکنجه گاه ایران در زمان پیش از انقلاب است که در 8 بهمن 1382 و توسط رئیس جمهور وقت افتتاح شده است.
موزه عبرت در میدان امام خمینی(توپخانه)، پشت ساختمان وزارت امور خارجه واقع شده که در حقیقت کمیته مشترک ضدخرابکاری متعلق به تشکیلات ساواک بوده است که شخصیتهای سیاسی بزرگی چون رجایی، شریعتی، آیتاللهطالقانی، بهشتی، مطهری، اشرفیاصفهانی، قاضی طباطبایی، غفاری، سعیدی و رهبرمعظم انقلاب اسلامی نیز در آن شکنجه شده اند. امروزه مجسمه هایی مومی با اندازه طبیعی در این موزه قرار داده شده تا بیشتر شکنجه های صورت گرفته در این مکان را به طور ملموستری بازسازی کند.
سازندگان شکنجه گاه هم از حداکثر قساوت خود برای معماری این ساختمان استفاده کردهاند؛ به طوری که چهارطبقه به شیوهای طراحی شده که در زمستان سرمای شدید و در تابستان گرمای طاقتفرسایی داشته باشد و به این ترتیب بر میزان شدت شکنجه ها اضافه شود. همچنین نردههای آهنی بلند تا سقف ادامه پیدا کرده اند و ساختمان طوری طراحی شده که صدای افرادی که شکنجه می شوند به بیرون از آن نفوذ نکند.
در سال1311هجری شمسی به دستور رضاخان بنای ساختمانی بهمنظور نگهداری زندانیان جرایم عمومی با نام توقیفخانه با طراحی و نظارت آلمانیها آغاز شد. در سال1316 این بنا مورد بهرهبرداری قرارگرفت. مدتی نیز زندان موقت شهربانی و زندان زنان نامگذاری شد. این ساختمان از ابتدای ساخت دارای چندین لایه حفاظتی بود که عملا امکان فرار را برای زندانیان غیرممکن میساخت و تا پایان نیز هیچ موردی از فرار از این زندان گزارش نشد. اواخر سال1350 و بهدنبال ادامه مبارزات مردم علیه شاه و تغییر سیاستهای محمدرضا پهلوی، ساواک یا همان سازمان امنیت و اطلاعات کشور بهطور جدی و به تقلید از کشور انگلیس به مبارزه با هر نوع ایده و عمل ضدحکومتی پرداخت و برای سرکوب مخالفان شاه از بهکارگیری هیچ نوع شکنجهای دریغ نکرد. شلاق برقی، شوک الکترونیکی، آپولو، قفسهای داغ، به صلیبکشیدن و... انواع آلات و روشهای شکنجه بود که شاه با اعزام نیرو به اسرائیل و آموزش و یادگیری این شیوهها، به شکنجه مبارزان میپرداخت. در حقیقت این ساختمان قرار بود به زعم ساواک بهعبرتکدهای تبدیل شود برای مبارزان انقلاب که با حکومت پهلوی مخالف بودند.
بازداشتگاه کمیته مشترک ضدخرابکاری در طول عمر کوتاه خود، یعنی از زمان تشکیل تا پیروزی انقلاب اسلامی 10هزار نفر را محبوس کرده بود و در این بازداشتگاه 79شیوه شکنجه اعمال می شد. این زندان دارای چهاربند انفرادی بود با 86 سلول و دو بند عمومی با 18سلول که بزرگترین آن ها 30مترمربع بود و 30زندانی را جای میداده است. ظرفیت کل بازداشتگاه حداکثر 200زندانی بود که گاه در آن تا 800 زندانی گنجانده میشد. به گفته برخی از زندانیان که جان سالم از این مهلکه به در برده اند، حتی فاصله حمام رفتن زندانیان بسته به پرونده زندانی فرق میکرده است، اما اغلب این فاصله کمتر از 15روز نبود و مدت زمان حمامکردن نیز تنها سهدقیقه بود و اگر چند ثانیهای استحمام بیشتر طول میکشید، زندانی مورد آزار زندانبان قرار میگرفت.
ساختمان این شکنجه گاه شامل قسمت های مختلفی است که در ادامه نگاهی به آن ها کرده ایم:
اتاق افسر نگهبانی: اولین محلی که زندانی به محض ورود به زندان جهت درج مشخصات اولیه ظاهری و شناسنامهای از قبیل نام و خانوادگی، ساعت، محل دستگیری و ... در دفتر زندان، به آن انتقال مییابد اتاق افسر نگهبانی است.
اتاق نگهداری البسه: در این محل به منظور جلوگیری از ورود هر گونه وسیله یا اشیا توسط افراد دستگیر شده به داخل زندان، کلیه لباسها و لوازم شخصی افراد در این قسمت نگهداری می شده است.
محوطه اصلی: فضای دایره شکلی که کلیه راهروها و اتاقها در هر سه طبقه به آن ختم میشود و در وسط آن در طبقه همکف حوض مدوری قرار دارد.
اتاق شکنجه: از مخوفترین و ترسناکترین اتاقها، اتاق شکنجه یا دکتر حسینی است در این اتاق ابزارهای گوناگون شکنجه مثل آپولو، تخت شلاق، قفس داغ، صندلی داغ، شوک الکتریکی و... وجود داشته است.
شکنجه گران: از معروفترین شکنجهگران ساواک محمد علی شعبانی معروف به دکتر حسینی، هوشنگ ازغندی معروف به منوچهری، فریدون توانگری آرش هستند که هر کدام در زمینه های مختلف شکنجه کردن تخصص داشتند.
زیر 8 یا اتاق تمشیت: محلی در ابتدای بند 2 شامل دستگاه شوک الکتریکی و سایر ابزارهای شکنجه جهت به اعتراف در آوردن زندانی.
بند سه، چهرههای ماندگار: در این بند عکس ها و اسامی زندانیان سیاسی قبل از انقلاب چه زن و چه مرد و جزو هر گروه و یا حزبی بدون توجه به نوع نگرش و گرایش سیاسی و مذهبی نصب شده است.
بند چهار: در این بند با استفاده از اسناد، مدارک تصاویر موجود غرفههایی تهیه شده با هدف مروری بر رونه حوادث تحولات تاریخی در ایران، حوادثی که گاه تاریخ کشور و جریانات مختلف سیاسی و دولتی را تحت الشعاع خود قرار داده است، همچون قیام 15 خرداد، کودتای 28 مرداد، هیأت مؤتلفه و... وجود دارند. در یکی از سلول های این بند مجسمه ای از پزشک احمدی (پزشک شهربانی زمان رضا شاه) قرار داده شده که با آمپول هوا قصد کشتن یک زندانی را دارد.
بند مشاهیر: پس از تغییر کاربری زندان این بند برای نمایش فضای گذشته، با استفاده از فضاسازی محیطی و طراحی و ساخت مجسمه های کسانی که در این مکان زندانی بودهاند همچون شهید بهشتی، شهید قدوسی، آیت الله طالقانی، شهید رجایی، طوری طراحی شده تا بازدید کنندگان حال و هوای تاریک و مخوف زندان در آن زمان را درک کنند.
اتاق رییس زندان: اتاق مخصوص رییس کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک همچون تیمسار زندی مجهز به تمامی وسایل ارتباطی، تخصصی و ... که بر خلاف قسمتهای دیگر زندان از امکات بسیاری برخوردار است. معمولاً چارت و نقشههای عملیاتی در این محل بررسی میشده است.
محل ملاقات زندانیان: فضایی با تورهای حفاظتی و راهرویی در میان آن که همواره در زمان ملاقات یک نگهبان در این راهرو بین ملاقات شونده (زندانی) و ملاقات کننده قرار می گرفته است، البته با توجه به تاریکی محیط افراد فقط با صدا ب ارتباط برقرار میکرده اند.
حمام: حمام زندان به صورت فضایی عمومی با اتاقکهای بدون در بوده است که در هر یک، دو یا چند نفر با بدن خونی و زخمی و معذورات، در زمان کمی استحمام میکرده اند.