اسپی مزگت (مسجد سفید)

«اسپی مزگت!» نام مسجدی در گیلان است! مسجدی با چنین نامی شاید اندکی عجیب به نظر آید. در این نام پارسی، اِسپی، اسپیه و ایسپیه همان سپید و مزگت نیز همان مسجد است. اسپی مزگت نیایشگاهی به یادگار مانده از دوران شاهنشاهی ساسانی است.

این پرستشگاه ایران باستان، در شمال غربی جلگه سرسبز گیلان، در ۸۰ کیلومتری غرب شهر رشت، ۲۲ کیلومتری جنوب شهر تالش، در دهستان دیناچال پره ‌سر رضوانشهر، در کرانه راست رودخانه دیناچال، در روستای کیشه خاله، در میان پارک جنگلی دکتر رستگار جای دارد. این بنای سپید که یکی از آتش­کده­های چهارتاقی باستانی در ایران بوده است، در سال ۱۳۷۹ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران جای گرفت. مرحوم منوچهر ستوده ایران‌شناس بزرگ در یکی از کتاب‌های خود، اسپی مزگت را «یکی از عجایت هفت­گانه گیلان» نامیده است.

شکل سازه اسپی مزگت یک ایوان میانی با دهلیزهای کناری است. پهنای این دهلیزها 3 متر و نیم و بلندای آن‌ها از زمین نزدیک به 6 متر است. پایه­های ایوان در پایه و میانه هشت گوش است و در بالا تاق خمیده و شکسته است. ماده ساختمان اسپی مزگت بیشتر از سنگ، آجر سرخ، سفال و ملات آهک است. دیوارهای اسپی مزگت 175 سانتی متر است. در دیوارهای این سازه تا بلندای 1 ‌متر سنگ به کار رفته و در کنار آن، آجر سرخ چهارگوش در اندازه ۲۳ سانتی ‌متر در ستبرای ۶ سانتی ‌متر در جرزها و ستون‌ها به کار گرفته شده است؛ همه این­ها با ملات آهک به هم پیوسته است.

در بخش غربی و شمالی اسپی مزگت، دو پیشگاه ستوندار با سردر نیم­گرد و خمیده هنوز بر جا مانده است. دیوارهای این پیشگاه­های ستوندار به سوی درون سازه خمیده شده و راست نایستاده است. آسمانه سازه اسپی مزگت که اندک شیبی هم دارد، آمیزه­ای از اتاق گهواره و چهارتاقی است که با سفال‌هایِ تختِ بزرگ و نیم استوانه به اندازه 50 در 36 سانتی متر‌ پوشانده شده است. برای سفید کردن نماهای دیوارهای آجری که داری دیوارنوشته به خط کوفی و آرایه­های گیاهی است، از ملات آهک بهره برده شده و اندک نشانی از گچ­کاری سده­های میانه هنوز بر جا مانده است. در دیوارنوشته تاریخ ساختمان سده پنجم هجری دانسته شده و سفال­های به دست آمده نیز به سده هشتم و دوران ایلخانی باز می­گردد.

ریشه­دوانی درختان جنگلی درون دیوارها، سیلاب رودخانه دیناچال و دستکاری و دیوارنویسی انسان­های تاریخ­ستیز به این یادگار باستانی ایران آسیب زده است، هرچند همچنان در فراخنای تاریخ به امید و آرزوی دیدار فرزندان این آب و خاک ایستادگی می­کند.