میدان حسن آباد

میدان حسن‌آباد تهران یکی از میادین تاریخی در دل پایتخت ایران است که یادگاری از دوران قاجار و پهلوی به‌شمار می‌رود. این میدان امروز در فضایی سنگفرش شده، در تقاطع دو خیابان امام خمینی (ره) یا سپه و وحدت اسلامی، واقع شده است و از منظر تقسیمات شهرداری تهران، مرز میان دو منطقه 11 و 12 به شمار می‌رود. با این که امروزه حسن‌آباد منطقه‌ای در نقطه مرکزی تهران است، در زمان قاجار این ناحیه در شمال غرب تهران قرار می‌گرفت و محله‌ای مسکونی بود. با پایان دوره قاجار و آغاز پهلوی، در قالب طرح تحول و گسترش تهران، به دستور رضاشاه و در زمان شهرداری کریم میرزا بوذرجمهری، چهارراه حسن‌آباد به میدانی با شعاع 45 متر تبدیل شد. بر اساس کتیبه گچبری حک شده بر ضلع جنوب شرقی میدان، ساخت این ضلع در سال 1308 به اتمام رسید و برخی منابع تاریخ ساخت کامل میدان را در 1313 و با مهندسی میرزا علی‌خان نیز ذکر کرده‌اند.   

پیش از شکل‌گیری میدان حسن‌آباد در ظاهر کنونی‌اش، در این نقطه باغات بسیار وسیعی وجود داشت که بخشی از دارایی‌های میرزا یوسف آشتیانی به حساب می‌آمد. مرزا یوسف فرزندی به نام حسن داشت که به مناسبت نام او، این منطقه حسن‌آباد نام گرفت. پس از مرگ پدر فرزندان و ورثه این باغ و املاک را میان خود تقسیم کردند و در آن به ساخت و ساز مشغول شدند. به این ترتیب باغ از شکل نخستش خارج و بناهای مختلفی در آن ساخته شد و در نهایت تنها دو چهارراه از آن باقی ماند. پس از چندی به کوشش دکتر مهدی ملک‌زاده، این میدان به نام پدرش، ملک‌المتکلمین، که یکی از مبارزان مشروطه‌خواه بود، نام گرفت و تندیسی از وی در میانه میدان نصب شد. 

ارزش معمارانه میدان حسن‌آباد به دلیل چهار عمارت بزرگ منحنی شکلی است که در چهارسوی آن بنا شده بود و هر یک دو گنبد مدور فلزی بر فراز خود داشت. از همین روست که زمانی این میدان را میدان هشت گنبد نیز می‌نامیدند.  معماری این بناها به دلیل تلفیق سبک نئوکلاسیک با باروک فرانسوی حائز اهمیت است. این بناها کار معماری ارمنی به نام قلیچ باقلیان بود که با همکاری و طراحی دیگر معمار ارمنی، لئون تادوسیان، به سرانجام رسید و گنبدهای آن را استاد اکبر نکووقت ملقب به استاد اکبر خواهرزده برافراشت. ترکیب بدنه میدان نیز تلفیقی از آثار معمار مشهور ایتالیایی دوره رنسانس، آندره آ پالادیو، است. میدان حسن‌آباد تهران در جریان تغییرنام‌ها، مدتی نیز میدان پهلوی خوانده شد، پس از انقلاب به میدان 31 شهریور تغییرنام داد و در نهایت به نام نخستش بازگشت. 

در اوایل دهه 1350 خورشیدی، یکی از چهار عمارت قرینه پیرامون میدان، در ضلع جنوب شرقی، ویران شد تا به جای آن ساختمان شیشه‌ای بانک ملی با طراحی مهندس فروغی برپا شود و این امر چهره کلی این میراث تاریخی را دگرگون کرد. در سال 1378 برنامه مرمت کلی میدان و رفع فرسودگی‌های پیشین، ظاهر شکیل نخست را تا حدی به این سازه‌ها بازگرداند. در سال 1380 به‌منظور بازسازی و احیای میدان، شهرداری منطقه 12 سازه‌ای نمایشی و پوسته‌ای بر روی ساختمان بانک ملی، به فرم کلی همان عمارت قدیمی برپا کرد تا بتواند تا حدی آسیب‌های قبلی را جبران و چهره کلی چهار عمارت را به هم شبیه کند. در 26 تیرماه 1398 سقف شیروانی یکی از عمارت‌های میدان حسن‌آباد دچار آتش‌سوزی شد و دو گنبد آن به شدت آسیب دید

در حال حاضر میدان حسن‌آباد در واقع بخشی از بافت تاریخی و سنتی تهران قاجاری و حصار ناصری به شمار می‌رود و در نزدیکی خود جاذبه‌ها و دیدنی‌های بسیاری از جمله پارک شهر، موزه مقدم، موزه پست و مخابرات، موزه آبگینه، میدان مشق، میدان توپخانه، موزه ملی ایران، خیابان سی‌تیر و غیره را دارد. دسترسی به میدان حسن‌آباد از نقاط مختلف تهران به‌سهولت امکان‌پذیر است. ایستگاه مترو حسن‌آباد در خط 2 متروی شهری تهران قرار دارد.  اتوبوس‌های پایانه فیاض‌بخش-استاد معین، پایانه فیاض‌بخش-قصرالدشت، و پایانه فیاض‌بخش-مالک اشتر در این میدان ایستگاه دارند و از نازی‌آباد و سه راه خیام نیز می‌توان با تاکسی خطی به حسن‌آباد رسید. خیابان‌های جنوبی میدان در اختیار صنف سیسمونی‌فروشی‌هان و شمال آن کارگاه‌های مبلمان و لوازم چوبی است. پیرامون میدان نیز ابزارفروشان و کاموافروشان مشغول به کار هستند. میدان حسن‌آباد در سال 1377 خورشیدی به شماره 1977 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.